جوان آنلاین: حفظ و مراقبت از آثار تاریخی همواره اهمیت داشته است. در طول سال‌ها افراد متعهد و وطن‌دوستی بوده‌اند که با شیوه‌های مختلف تلاش کرده‌اند از این سرمایه‌های معنوی و فرهنگی حفاظت کنند، مانند آیت‌الله زند کرمانی که با ذکاوت و هوشمندی خود در دوران پهلوی اول با نامه‌نگاری توانست در مساجد جامع شاه‌عباسی و عتیق اصفهان را که توسط رضاشاه تخته شده بود، بگشاید و مانع از تخریب این دو میراث مهم باستانی و تاریخی شود یا محمد ملک تنها تاجر بین‌المللی که در اواخر دوره قاجار دلسوزانه از ابنیه تاریخی اصفهان حفاظت می‌کرد تا توسط ظل‌السلطان تخریب نشوند که بعد‌ها خانه قدیمی‌اش محل فیلمبرداری فیلم‌ها و سریال‌های تاریخی بود. به همین بهانه با علیرضا جوانمردی، کارشناس اداره اوقاف و مدیر مجموعه انگورستان گفتگو کرده‌ایم.
پهلوی‌ها پس از روی کار آمدن دست به برخی تخریب‌ها درباره آثار برجای مانده، به‌ویژه از دوره ناصری به بعد زدند، اما تا پیش از آن و اواخر دوره قاجار ما شاهد برخی حساسیت‌ها برای حفظ میراث فرهنگی بوده‌ایم. نام ملک‌التجار در این‌باره مهم جلوه می‌کند. او چه فعالیت‌هایی انجام داد؟
اسناد بسیاری وجود دارد که او تنها یک بازرگان و تاجر متمول نبود، بلکه تاجری مسلمان و شیعه بود که کار‌های عام‌المنفعه زیادی انجام می‌داد، به‌خصوص کمک به نیازمندان، ساخت مدارس، کمک به روزنامه‌ها و نشریات آن دوران و خرید چراغ و روشن کردن شمع برای حرمین در کربلا. نکته مهم اینکه وی به عنوان ملک‌التجار به اختلافات و مسائل بین تاجران نیز رسیدگی می‌کرد. علاوه بر این ابراهیم ملک از نمایندگان اصفهان در دور اول مجلس شورای ملی از اعضای انجمن ملی مقدس اصفهان به ریاست حاج آقا نورالله هم بود. از آثار ملک‌التجار می‌توان به خیریه او تکیه ملک در تخت فولاد، تیمچه ملک در بازار و مسجد ملک جنب انگورستان اشاره کرد. همچنین تعمیرات مساجد و اتمام ساختمان طارمی غربی صحن کاظمین از فعالیت‌های این تاجر بوده است.
لقب ملک‌التجار او برای چه بود؟
این لقب از جمله القابی خاص بود که از طرف ناصرالدین شاه داده می‌شد و معمولاً در هر شهری به یک نفر می‌دادند که به معنای سرپرست تجار و بازرگانان شهر بود. این فرد به عنوان تاجر برتر به حل و فصل امور بین تجار می‌پرداخت و از اعتبار و موقعیتی خاصی برخوردار بود.
آیا ملک‌التجار، تاجری بین‌المللی بود؟
بله، در زمان قاجار به غیر از تجارت داخلی با کشور‌های زیاد اروپایی و آسیایی مبادلات تجاری داشتیم، از جمله هندوستان، انگلیس و عثمانی.
انگورستان ملک مربوط به چه زمانی است؟
این بنای تاریخی به عهد قاجار برمی‌گردد که توسط پدر و پسر، یعنی محمد ملک و محمدابراهیم ملک بنا شده است. در ابتدا ساختمان ملک، دولتی و باغ انگور و تاکستان بوده که توسط این خاندان خریداری شده است.
امروز کاربری آن چیست؟
این بنا در حال حاضر به صورت موزه درآمده است که به معرفی شخصیت مرحوم ملک و همچنین آثار وقف شده در آن برای گردشگران می‌پردازد. البته مطابق با وقف‌نامه و نیت واقف در اینجا مراسمی هم برگزار می‌شود، مثل برنامه روضه‌خوانی در ایام محرم و صفر یا جشن برای اعیاد. در اصل باید گفت فعالیت‌های این بنا براساس نیت واقف انجام می‌شود. با شروع ایام محرم و صفر خود ملک‌التجار برنامه‌های روضه‌خوانی در این مکان برگزار می‌کرد و در تاسوعا و عاشورا از صبح تا ظهر موقوفه ملک‌التجار میزبان هیئت‌های مذهبی است.
ماجرای نجات بنا‌های تاریخی توسط ملک‌التجار چیست؟
با بررسی کتاب‌ها و منابع دست اول می‌توان فهمید او بسیاری از بنا‌های تاریخی از جمله عالی‌قاپو را از تخریب و معدوم شدن توسط ظل‌السلطان، حاکم وقت اصفهان نجات داده است. از دلایل این تخریب آثار تاریخی صفویه توسط ظل‌السطان زمزمه تغییر پایتخت به اصفهان بیان شده و گفته می‌شود ظل‌السلطان برای آنکه این فکر از سر درباریان تهران بیفتد دست به چنین عملی می‌زده و آثار تاریخی این شهر را خراب می‌کرده، ولی شواهد دیگر بیانگر آن است که این جنایت توسط سفارت انگلیس صورت می‌گرفته است. در هر حال ملک‌التجار اجازه نداد ابنیه تاریخی این شهر از بین برود و برای این کار مبالغی را به ظل‌السلطان قاجاری پرداخت می‌کرد تا به طمع آن کاری نکند.
این بنای تاریخی تا چه زمانی در دست ملک‌التجار بود؟
تا زمان مرگ محمدابراهیم ملک‌التجار، این بنا متعلق به ایشان بود و طبق وصیتی که کرده بود بعد از آن وقف شد تا حفظ شود.
آیا اکنون طبق وقف‌نامه او عمل می‌شود؟
بله، براساس درآمد حاصل شده توسط متولی موقوفه و با نظارت عالیه اداره اوقاف، تمامی موارد وقف طبق اجرای نیت واقف عملی می‌شود.
در انگورستان ملک، سریال‌ها و فیلم‌های مختلف تاریخی هم ساخته شده، به بنا آسیبی نرسیده است؟
قسمت‌هایی از سریال «هشت بهشت» سال۶۸، «پشت کوه‌های بلند»، سریال «ملاصدرا» و آخرین آن «جیران» بود. خوشبختانه گروه‌ها حرفه‌ای و با فرهنگ بودند. قبل از استفاده از ساختمان توضیحات کامل جهت حفظ بنا به آن‌ها داده شده بود و مراعات می‌کردند تا آسیبی وارد نشود. البته افرادی از طرف بنده در قسمت‌هایی از ساختمان حضور داشتند و ناظر بر عملکرد عوامل بودند تا در صورت نیاز راهنمایی یا تذکر بدهند. در طول ساخت مجموعه‌ها هم خسارتی وارد نشد، چون هم توجیه بودند و هم خود عوامل مراقبت داشتند.
وجه تمایز بنای انگورستان با بنا‌های دیگر تاریخی کشور چیست؟
این بنای تاریخی بیشتر شاه‌نشین بود و آثار به جا مانده، حتی در و پنجره‌های ساختمان ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی دارند. مشخصه بارز این بنا آن است که به دلیل وقف بودن ساختمان و وسایلش تا آنجایی که می‌شود ضمن استفاده حفظ شده است، مثل مبل، صندلی و جاره‌ها. از محل درآمد موقوفه برای حفظ و نگهداری بنا نیز هزینه می‌شود. بنابراین برخلاف سایر ابنیه تاریخی ثابت و بدون استفاده نیست، یعنی محل درآمد دارد که فکر می‌کنم در سایر آثار تاریخی نبوده و نیست. آثار تاریخی دیگر منبع درآمد ندارند و بیشتر توسط دولت برای حفظ و نگهداریشان هزینه می‌شود.
